Zemsta i przebaczenie. Rzeka tęsknoty
Joanna Jax

„Rzeka tęsknoty”, trzeci tom z cyklu „Zemsta i przebaczenie”, skonstruowany został wokół kolejnego uczucia – szeroko pojętej tęsknoty. Bohaterowie marzą o powrocie do swych domów, miejscowości, krajów. Pragną przedwojennej normalności, nudnych, codziennych obowiązków, stabilizacji. Najbardziej jednak łakną spokoju i bliskości. Tutaj postacie wystawione są na prawdziwą próbę samodzielności i odwagi, ale czy ktokolwiek wyjdzie bez uszczerbku podczas tej swoistej lekcji przetrwania?

Joanna Jax najpierw przedstawiła bohaterów, bezpiecznie doprowadziła do pewnego punktu, a potem jednym ruchem pióra przeniosła w samo centrum piekła. Pierwsze dwa tomy pokazały postacie w ruchu, ich relacje oraz wzajemne zależności. Szczególnie drugi tom to literackie odzwierciedlenie hasła „jeden za wszystkich, wszyscy za jednego”. W „Rzece tęsknoty” natomiast pisarka rozdziela bohaterów, bada czy są w stanie sami sobie poradzić nie tylko w okolicznościach wojennych, gdzie potrzeba nie lada odwagi i sprytu, ale przede wszystkim w codziennym życiu z dala od luksusów i przyjaciół. Lektura tomu jednak pokazuje, że w ekstremalnie trudnych warunkach człowiek potrzebuje bliźniego, który nie zawaha się podać pomocnej dłoni, nawet, gdy ryzyko jest wyższe niż potencjalne korzyści (Kary, Szymek, Alicja, Irena, Ritz, Łyszkin).

To było ważne. Czucie. Nawet bólu. Jak zwykle pierwszoplanową rolę w powieściach Jax grają emocje. Autorka z wielką atencją przygląda się danemu uczuciu, dokładnie ogląda je z każdej strony oraz wnika w jego istotę, sięga tak głęboko, aż odkryje wszystko, co w sobie skrywa. Co więcej, pisarkę interesuje także wszystko to, co wokół emocji – przyczyny, konsekwencje, wpływ itp. W „Rzece tęsknoty” jeszcze bardziej niż w poprzednich tomach widać jak cienka jest granica między poszczególnymi uczuciami – szczególnie między miłością i nienawiścią. I że po jej przekroczeniu nie ma już odwrotu.

W tym tomie autorka baczniej przygląda się także wojnie. Dość płytkim opisem byłoby stwierdzenie, że Jax pokazuje bezsens wojny i niczym nieuzasadnione bestialstwo. I niedopowiedzeniem. Mam wrażenie, że pisarce zależy na tym, żeby tę „wojnę”, którą wszystko się tłumaczy, jakby uczłowieczyć, wskazać odpowiedzialnych za to piekło – czyli ludzi. To przecież ludzie (konkretni) zabijali, gwałcili, okaleczali, grabili, napadali, palili itd. Jax bardzo poważnie podchodzi do tego tematu, co warte podkreślenia – staje ponad wszelkimi podziałami. Tu nie ma wyraźnego wyróżnienia, że np. Polak to ofiara, a  Niemiec jest zły. Pisarka przełamuje te kłamliwe stereotypy. Jax wychodzi także poza granice Polski – daje szeroki obraz działań wojennych ora ich skutków w różnych zakątkach, szczególnie przejmujące są opisy leningradzkiego kanibalizmu czy zbrodni katyńskiej. Wojna w „Zemście i przebaczeniu” jest ukazana na wielu płaszczyznach – nie tylko jako bitwy żołnierzy i strategów, akcje szpiegów i agentów, działania podziemia, ale przede wszystkim jako walkę zwykłego człowieka o godność i życie.

Istotna jest w „Rzece tęsknoty” także rola kobiet. One nie mają tu wyłącznie statusu ofiary. Nie są słabe i biernie znoszące koszmar, który co rusz serwują im (przede wszystkim) mężczyźni. Wielokrotnie wykorzystywane, traktowane przedmiotowo, pomiatane, a jednak potrafią znaleźć w sobie siłę, nie dają się złamać. Choćby Olga Iwanowna, cierpiąca w samotności, upokarzana przez oprawców, szkalowana przez sąsiadów zachowała zdrowy kręgosłup moralny, pokazała hart ducha. W ogóle to raczej słaba płeć jest w całym cyklu tą dominującą – Olga, Marina, Teresa, Hanka, Irena, Alicja, Adrianna – wszystkie one działają, ryzykują, poddają się sprawdzianom, próbują.

Kreacje postaci to mistrzowski element (obok języka) w twórczości autorki „Długiej drogi do domu”. Wszyscy są tak bardzo ludzcy, a ich niedoskonałość – paradoksalnie – czyni ich bohaterami idealnymi. Idealnymi oczywiście w rozumieniu ciekawych osobowości. Wiecznie błądzą, poszukują, popełniają błędy i (czasem nieudolnie) próbują poprawić swój wizerunek w oczach osób, na których im zależy. Doświadczenia kształtują ich charaktery, rozmaite okoliczności sprawiają, że stają przed dramatycznymi wyborami. Kochają i nienawidzą, często jednocześnie – są pełni sprzeczności, działają zgodnie z oczekiwaniami, by za chwilę zaskoczyć niespodziewanym odruchem. Pisarka stawia kilka pytań o naturę człowieka – wśród tych najważniejszych to, czy jesteśmy w stanie się zmienić. Czy osobiste tragedie lub szokujące informacje posiadają tak wielką siłę, że mogą przeistoczyć potwora w anioła? Niektóre postacie przechodzą małe metamorfozy, jak np. Alicja – ale czy w jej nagłym przypływie altruizmu chodzi naprawdę o innych, czy jej pobudki pozostają jednak nieco egoistyczne?

Każda książka Joanny Jax to istna kopalnia tematów do refleksji i analiz, bogate studium uczuć oraz postaw (nie)moralnych. Nie inaczej jest także w „Rzece tęsknoty” . I mimo iż wydaje się, że ciągle chodzi tu o to samo – o emocje i ludzkie wybory oraz ich powody, to za każdym razem autorka poszerza spektrum zainteresowań – a więc to już nie tylko gniew, miłość, zazdrość, duma, pycha, strach, ale również tęsknota i przywiązanie, potrzeba akceptacji i wsparcia, altruizm.

„Rzeka tęsknoty” to, poza oczywistymi kwestiami i motywami, powieść o samounicestwieniu, zabijaniu w sobie człowieczeństwa, często z przyczyn przerażająco banalnych. To też ważny głos przestrzegający przed niebezpieczeństwami indoktrynacji. Wreszcie to książka o dobru i pięknie, których odnajdywanie w tym bezwzględnym świecie wojny bywa czasem jedyną iskrą nadziei na przyszłość. Ja wierzę w dobro. I w to, że powraca do nas (…). Warto o to walczyć i ryzykować. Dla kilku bohaterów „Rzeki tęsknoty” ważne jest piękno, muzyka, sztuka w ogóle. Niekiedy to np. literatura zachowuje ich przy zdrowych zmysłach, jest namiastką normalności. Jest dla nich (umownym i chwilowym) wybawieniem. Pisarka głosem swoich postaci pyta dlaczego – mając do wyboru miłość i piękno, radość i dobro – ludzie idą za głosem mrocznej strony swej natury i wolą otaczać się nienawiścią, brzydotą i destrukcją.

Styl Jax pozostaje niezmiennie znakomity. Jedyną modyfikacją jest bodaj większa odwaga i pewność słuszności (radykalnych) rozwiązań, które autorka wybiera. Przy okazji każdej recenzji (a pisałam o wszystkich książkach Jax) podkreślam ogrom pracy i niewiarygodny rozwój warsztatu autorki. Tym razem również nisko kłaniam się przed talentem, wyobraźnią i umiejętnością ogarnięcia wszelkich mikroskładników, które finalnie tworzą tak spójną i fascynującą całość.