Wyspa niechcianych kobiet

Ciche krzyki, których nikt nie słyszał

Są takie książki, które nie muszą krzyczeć, żeby zostawić po sobie wrzask. Wyspa niechcianych kobiet jest właśnie taka. To nie jest reportaż „do szybkiego przeczytania”. To opowieść, która działa jak zimna woda w twarz – nie gwałtowna, nie brutalna – ale porażająca.

Brnąc przez kolejne strony opowieści o kobietach zamkniętych na wyspie Sprogø, miałam wrażenie, że patrzę na sceny z dystopijnej powieści – coś w stylu Opowieści podręcznej. Ale im bardziej wchodziłam w historię, tym bardziej uderzało mnie, że to nie była fikcja. To się działo naprawdę. W Danii. W XX wieku. W społeczeństwie, które dziś uznajemy za jedno z najbardziej cywilizowanych i szczęśliwych.

Czytając tę książkę, miałam wrażenie, że słyszę głosy kobiet, które przez dziesięciolecia milczały. I nie dlatego, że nie chciały mówić. Po prostu nikt ich nie słuchał. Nie potrafię oderwać się od obrazu: kobiety na wyspie, patrzące przez okno, nie wiedząc, czy jeszcze kiedyś wrócą. Ich życie miało „sens” tylko wtedy, gdy nie sprawiały kłopotu. Gdy były ciche. Gdy przystawały do społecznego planu.
Brzmi znajomo? Nawet dziś?

Najmocniejsze momenty przyszły, gdy złapałam się na tym, że… nie wiem, co bym zrobiła, gdybym żyła wtedy. To niełatwe przyznać. Wygodnie byłoby powiedzieć: „byłabym po ich stronie, oczywiście”.
Ale czy na pewno? Czy na pewno nie uwierzyłabym ekspertom, lekarzom, państwu, które „wie lepiej”? Czy nie spojrzałabym na te kobiety z góry – jako „trudne przypadki”, „kłopotliwe”, „inne”? To właśnie robi ta książka. Nie daje łatwego poczucia wyższości nad „przeszłością”. Każe się skonfrontować z własnym potencjałem do obojętności.

Choć historia opowiada o kobietach, to tak naprawdę jest o człowieczeństwie. O tym, jak łatwo społeczeństwo potrafi wyznaczyć granicę: tu jesteś „normalna”, a tam już „inna”, „niewygodna”, „zagrażająca porządkowi”. To historia o:

macierzyństwie, które było odbierane siłą (przymusowe sterylizacje),
ciałach, które przestawały należeć do siebie,
społeczeństwie, które mówiło: wiemy, co dla ciebie lepsze.
Nie da się czytać o tym bez zaciśnięcia gardła. Ale nie z powodu brutalnych scen. Tylko dlatego, że ta przemoc była systemowa, spokojna, udawana jako troska. To robi największe wrażenie.

Agata Komosa-Styczeń pisze w ciszy. Nie w sensie stylu – choć on też jest oszczędny, celowy i uważny.
Ale w sensie pokory wobec tematu. To nie jest książka, która krzyczy za bohaterki. To książka, która oddaje im głos – na tyle, na ile to jeszcze możliwe. Nie ma tu emocjonalnego szantażu, nie ma epatowania cierpieniem. I właśnie dzięki temu ten reportaż porusza jeszcze mocniej.

A mnie to wszystko zostawia z pytaniem… Co to znaczy: „żyć przyzwoicie”? Czy to znaczy być grzecznym, cichym, posłusznym? Czy to znaczy nie sprawiać kłopotu? Czy raczej: nie zgadzać się na krzywdę, nawet jeśli jest „zgodna z procedurą”?

Po lekturze Wyspy niechcianych kobiet widzę, jak cienka jest granica między opieką, a kontrolą.
Między pomocą, a wykluczeniem. Między troską, a przemocą. I jeśli ta książka mnie czegoś nauczyła – to tego, że nigdy nie wolno przestać słuchać tych, których nikt nie chce słyszeć.

To reportaż, który zostaje w głowie na długo po ostatniej stronie. Ale przede wszystkim zostaje w sercu. I trochę je uwiera. Jak powinien.