Zimne krematorium. Reportaż ocalałego z zagłady

"Zimne krematorium. Reportaż ocalałego z Zagłady" to książka, która pierwszy raz została opublikowana po węgiersku w Jugosławii w 1950 roku. Dopiero w 2024 roku ukazała się w rodzinnym kraju autora. 

Została przetłumaczona na osiemnaście języków i zajmuje należne miejsce wśród największych dzieł literatury Holokaustu.

József Debreczeni był węgierskim dziennikarzem i poetą, który w maju 1944 roku trafione do obozu koncentracyjnego Auschwitz. Przy selekcji został wysłany na prawo, a to uratowało mu życie i jednocześnie dało dwadzieścia przerażających miesięcy spędzonych w niewolniczej i katorżniczej pracy w trzech podobozach KL Gross- Rosen wchodzących w skład kompleksu AL Riese w Górach Sowich.

To co przeżył i czego doświadczył zawarł w swojej książce i było to jedno z najbardziej bezlitosnych oskarżeń w stronę nazizmu.

Autor nie ubarwia, nie maluje słowem, a przekazuje suche, zimne, mocne i bolesne fakty na temat tego co widział, czego doswiadczał on jak i inni więźniowie.

Doskonale wiemy jaka była codzienność obozowa, jak bardzo ludzie byli odczłowieczani, pozbawieni godności, namiastki prywatności w podstawowych czynnościach. 

Historie oparte na prawdziwych wydarzeniach obozowych, opowiedziane I spisane przez ludzi, którzy przeżyli obozowe piekło, powinny być lekturą obowiązkową, aby pamięć o tym co się stało nigdy się nie zatarła. 

Tych ludzi juz nie ma wśród nas i od nas zależy jak długo pamięć o nich i tym czego doswiadczyli bedzie trwać.

Książka Zimne krematorium. Reportaż ocalałego z zagłady autorstwa Józsefa Debreczeni w tłumaczeniu Daniela Warmuza jest pamiętnikiem autora, w którym opisuje on swój pobyt w obozach koncentracyjnych na terenie Polski. Ten węgierski dziennikarz przedstawiając świat obozów koncentracyjnych daje świadectwo okrucieństwu nazizmu i przestrzega świat przed fanatyzmem i nienawiścią skierowaną przeciw innym narodom. 

József Debreczeni był dziennikarzem i pisarzem, ale także węgierskim Żydem, który w 1944 roku trafił do obozu koncentracyjnego w Auschwitz. Stamtąd został skierowany do pracy kolejno w dwóch podobozach Projektu Riese obozu koncentracyjnego Gross-Rosen - AL Falkenberg (znanego też jako Eule) w Sowinie, AL Fürstenstein (zamek Książ) w Wałbrzychu by na koniec trafić do AL Dörnhau w Kolcach. Tytuł książki odnosi się do ostatniego miejsca pobytu autora czyli Dörnhau, który był obozem szpitalnym, gdzie niezdolni do pracy więźniowie czekali na śmierć. Wspomnienia dotyczą okresu od stycznia 1944 roku, kiedy autor wraz z transportem innych Żydów przybywa do Auschwitz, a kończą się w maju 1945, kiedy wojska radzieckie wyzwalają obóz Dörnhau.

Ciekawa jest historia publikacji książki. Po wojnie Debreczeni zamieszkał w w Belgradzie, stolicy Jugosławii.  Tam też w 1950 roku po raz pierwszy zostały wydane wspomnienia pisarza,  ale ze względu na sytuację polityczną na świecie długo pozostawały one nieznane szerokiemu ogółowi czytelników na świecie.  Zmieniło się dopiero po śmierci autora i zmianie sytuacji geopolitycznej. Szerokie uznanie zapewniło dziełu przetłumaczenie go na język angielski przez Paula Olchváry'ego i wydanie w 2023 roku pod tytułem Cold Crematorium: Reporting From the Land of Auschwitz. Po tej publikacji książka została przetłumaczona na 18 języków. Dopiero w 2024 roku ukazała się w ojczyznie autora na Węgrzech.

Zimne krematorium to przedstawione z reporterską skrupulatnością i dokładnością świadectwo działania infrastruktury śmierci opracowanej przez nazistów.  Już w trakcie podróży do obozów deportowani byli pozbawiani godności i następowała ich stopniowa dehumanizacja. Następnymi jej etapem był pobyt w obozie, gdzie kluczowe było wprowadzenie hierarchii władzy, w którą zaangażowani byli więźniowie. ,,Sami Niemcy po wewnętrznej stronie drutów kolczastych pozostawali przeważnie niewidzialni. Rozdział żywności, utrzymanie dyscypliny, bezpośredni nadzór nad pracą, terror pierwszego stopnia, słowem władzę wykonawczą powierzyli naganiaczom, na chybił trafił wyłonionym spośród deportowanych." (str. 62).  Debreczeni pokazuje do czego byli zdolni ci, którzy zyskali nawet niewielką władzę nad współwięźniami. Na tym etapie następowała degradacja wszystkich wartości oraz dalsze odczłowieczanie. Autor przywołuje realistyczne, drastyczne i makabryczne wręcz obrazy ilustrujące te procesy. Książka jest doskonałą ilustracją mechanizmów psychologicznych jakie uruchamiają się w ludziach w sytuacjach ekstremalnych, kiedy ich jedynym celem jest przeżycie.

Dziennikarz w swoich wspomnieniach daje świadectwo różnych postaw i zachowań. W tym morzu zachowań nieludzkich pojawiały się także, choć z rzadka, przejawy ludzkiego miłosierdzia czy empatii. Autor podaje konkretne nazwiska ludzi, z którymi zetknął się w trakcie swojej obozowej gehenny w różnych miejscach opisując ich postępowanie, czasem próbując dociec ich źródeł. Zimne krematorium jest także opowieścią o ludzkim przetrwaniu, o ,,woli życia", która kierowała zachowaniem więźniów w ich strategiach przetrwania. Bo w każdym z nich tliła się nadzieja, że mimo wszystko zdołają przetrwać i przeżyć.

W swojej książce autor zwraca uwagę na ekonomiczną funkcję obozów koncentracyjnych. Przywołuje nazwy przedsięborstw, których nazwy umieszczane były na ubraniach pracujących dla nich więźniów. Ci ,,pracodawcy" zupełnie niezainteresowani byli losem swoich ,,pracowników", płacąc administarcji obozów symboliczne wręcz stawki za ich katorżniczą pracę. Te przedsięborstwa wykorzystując praktycznie darmową siłę roboczą czerpały ogromne zyski wykonując prace na rzecz Rzeszy Niemieckiej.

Na uwagę zasługuje styl w jakim Debreczeni napisał swoje wspomnienia. Widać tu jego dziennikarski profesjonalizm, posługuje się on precyzyjnym, szczegółowym i pozbawionym sentymentalizmu językiem.  Jest to język bardzo dosadny, konkretny, nie rzadko pełen sarkazmu i ironii. Autor nie ucieka od plastycznych, brutalnych i drastycznych opisów. Rysuje słowem obrazy, które przenoszą nas opisywane miejsca zapewniając nam pełnozmysłową skalę wrażeń obozowej rzeczywistości szokując i przerażając. Ale on nie tylko opisuje to co widzi i czuje, ale też analizuje, docieka przyczyn, próbuje pojąć niepojęte. Rozważa, jak mogło dojść do zrodzenia się filozofii ,,Ostatecznego Rozwiązania" i jak mogły powstać takie miejsca jak obozy zagłady. Pokazuje granice człowieczeństwa w obliczu niewyobrażalnego fizycznego i psychicznego cierpienia. József Debreczeni pokazał nam przerażający obraz okrucieństwa do jakiego zdolni są ludzie skontrastowany z siłą woli przetrwania. Są to niezmiernie sugestywne i emocjonalnie poruszające wspomnienia, które są świadectwem Holokaustu i przestrogą dla świata. 

Zimne krematorium jest lekturą wstrząsającą emocjonalnie, trudną w odbiorze, ale jednocześnie bardzo cenną. Jej wartość stanowi nie tylko fakt przedstawienia Holokaustu jako osobistego doświadczenia autora, ale także jej przesłanie. Autor nie tylko pokazuje faszystowski mechanizm upadlania ludzi odzierający ich z człowieczeństwa. Obnaża pewne skrajnie negatywne zachowania, które mogą pojawić się w sytuacjach długoterminowej deprywacji fizjologicznej i emocjonalnej oraz stałego zagrożenia życia. Pokazuje także do czego może prowadzić narracja dyskryminacji rasowej czy narodowościowej i ostrzega przed skutkami wkraczania na tę drogę. Jest to książka obok której nie da się przejść obojętnie, zmusza do refleksji i zostaje w pamięci.