Czy zwierzęta posługują się narzędziami? Fragment „Księgi ludzi"

Lubimy myśleć o sobie jako o istotach wyjątkowych – ale czy naprawdę coś różni nas od zwierząt? Przecież nasza biologia jest taka sama.

W oryginalnej i intrygującej podróży po świecie ziemskiego życia Adam Rutherford – brytyjski genetyk, autor książek popularyzujących naukę, bada rozmaite cechy, które uznawano niegdyś za wyłącznie ludzkie, wykazując, że wcale takimi nie są. Nie jesteśmy jedynym gatunkiem, który się porozumiewa, wytwarza narzędzia, korzysta z ognia albo uprawia seks wyłącznie dla przyjemności, i do tego niekoniecznie seks heteroseksualny. Więcej na ten temat przeczytacie w naszym tekście Co łączy ludzi i zwierzęta? To nasza kultura jest tym, czym przewyższamy wszystko, co można obserwować w przyrodzie.

Księga ludzi to opowieść o tym, jak staliśmy się istotami, którymi dziś jesteśmy. Najnowsze odkrycia naukowe nadają książce charakter pasjonującego kompendium cech jednoznacznie potwierdzających, że nasze miejsce jest w świecie zwierząt, lecz ukazujących również, jak wyjątkowymi ich przedstawicielami jesteśmy. Do lektury zaprasza Wydawnictwo Prószyński i S-ka. Dziś w naszym serwisie prezentujemy premierowy fragment publikacji:

Zwierzęta z narzędziami

Prawdą jest, że prawie wszystkie zwierzęta w ogóle nie używają technologii. Te zaś, które posługują się narzędziami, stanowią niespełna 1 procent gatunków. Mimo że wykorzystywanie przedmiotów w celu rozszerzenia możliwości danej istoty dotyczy ograniczonej liczby bezwzględnej przypadków, należą one do różnych grup taksonomicznych. Udokumentowano bowiem używanie narzędzi przez zwierzęta z dziewięciu klas: jeżowców, owadów, pająków, krabów, ślimaków, ośmiornic, ryb, ptaków i ssaków.

Posługując się powyższą definicją, zgodnie z którą narzędzie jest zewnętrznym przedmiotem, którym użytkownik umyślnie manipuluje jako przedłużeniem własnego ciała, warto się zastanowić nad sposobem, w jaki ów 1 procent gatunków to robi za pomocą technologii. Oto niektóre z najbardziej sensacyjnych przykładów.

Przetwarzanie żywności

Wiele zwierząt wykorzystuje technologię w celu uzyskania dostępu do pokarmu albo przekształcenia go w coś strawniejszego.

Najczęstszym działaniem jest użycie kamieni do rozbijania lub otwierania siłą naturalnego pojemnika zawierającego żywność. Różne gatunki makaków żywią się krabami i szerokim asortymentem mięczaków z gromady małży, rozbijając ich twarde skorupy kamieniami. Wybierają również określone kamienie zależnie od typu pokarmu. Morskie wydry postępują w dużej mierze tak samo, płynąc na grzbiecie i wykorzystując własne brzuchy jako kowadła. Kapucynki, szympansy, mandryle oraz inne naczelne rozłupują orzechy kamieniami, a niektóre wydobywają z łupin jadalne fragmenty ostro zakończonymi patykami. Gwinejskie szympansy używają kamieni do rozbijania i rąbania owoców drzew z rodzaju Treculia, dużych jak piłki futbolowe i tak samo twardych.

Kije to najpospolitsze narzędzia używane przez wiele gatunków do uderzania, żłobienia, otwierania czegoś siłą, drapania, kopania, przesuwania czegoś lub badania. Jane Goodall, nestorka etologii naczelnych, ponad pięćdziesiąt lat prowadziła badawczą stację terenową w tanzańskim parku narodowym Gombe i jako pierwsza obserwowała szympansa przystosowującego kij do późniejszego użycia przy zdobywaniu żywności, w tym wypadku łowienia termitów. Goodall nazwała go Dawidem Szarobrodym i w 1960 roku przyglądała mu się, jak zrywa gałąź z młodego drzewa i zagłębia ją w kopcu termitów. Zdumiona spróbowała zrobić to samo i przekonała się, że termity przywierają do kija. Pan Szarobrody zaś je zjadał. Szympansy używają też patyków do wydobywania miodu z uli i do przepędzania rozwścieczonych pszczół, próbujących bronić swoich gniazd i larw.

Orangutany lubią ryby i sprawiają wrażenie, jakby lubiły też rybołówstwo. Czasami zbierają je martwe na brzegach rzek, ale widziano też, jak zadają kijami ciosy rybom, które wpadły im w ręce na płyciznach. Próbują również, choć na podstawie naszych dotychczasowych obserwacji bezskutecznie, dźgać ryby w stawach kijami zaostrzonymi za pomocą własnych zębów; być może dostrzegły takie zachowanie u ludzi i nauczyły się tego od nich. Jeśli to prawda, to ten fakt stanowi przykład przekazywania cechy kulturowej nie tylko między osobnikami, lecz także między przedstawicielami różnych gatunków.

Sondowanie

Orangutany i kongijskie goryle żyją w gęstych lasach, często w pobliżu sadzawek lub strumieni, które niekiedy muszą przekraczać. Spośród wielkich małp tylko ludzie są istotami stale dwunożnymi, czyli wyłącznie my chodzimy tylko na kończynach dolnych. Inne żyjące gatunki wielkich małp są nawykowymi czworonogami, podpierającymi się przy chodzeniu knykciami, lecz zdolnymi do kroczenia tylko na stopach, choć niezbyt długo, nie jest to również dla nich wygodne. Przeprawianie się przez zbiornik wodny na czterech kończynach jest niełatwe, ponieważ głowa może znaleźć się pod powierzchnią, a bywa niebezpieczne, dno bowiem nie jest ani dobrze widoczne, ani płaskie. Obserwowano, jak orangutany i goryle wybierają kije, żeby badać głębokość wody oraz ukształtowanie dna i wyznaczyć sobie drogę, którą zamierzają brodzić. Goryle mogą też używać kijów jako lasek, którymi podpierają się podczas forsowania sadzawek i strumieni o nierównym dnie.

Ogólne zastosowania

Liście są ważne tak samo jak kije. Wydaje się, że orangutany bardziej interesują się liściastymi gałęziami; używają liści jako rękawic podczas manipulowania kolczastymi owocami, jako kapeluszy w czasie deszczu, jako poduszek przy siedzeniu na ciernistych drzewach, przystosowują również gałęzie do roli przyrządów do masturbacji. Goryle wymachują gałęziami, żeby odpędzić rywali, zanim wywiąże się walka. Szympansy robią z warstw liści rodzaj gąbki, z której piją. Słonie ostrożnie odłamują trąbami gałęzie z drzew i używają ich jako pacek na muchy. Reżim pielęgnacji skóry niedźwiedzi brunatnych w okresie linienia obejmuje stosowanie pokrytych pąklami kamieni do złuszczania naskórka. Mówiąc najprościej, wszystko to są przykłady używania przez zwierzęta nieożywionych elementów środowiska do rozszerzania fizycznych możliwości. Bez względu na to, czy zwierzęta przystosowują je, czy tylko używają w takiej postaci, w jakiej je znalazły, wszystkie te przedmioty kwalifikują się do miana narzędzi.

W naszym serwisie znajdziecie już kolejny fragment Księgi ludzi. Publikację Adama Rutherforda kupicie w popularnych księgarniach internetowych: