Nierozwiązana tajemnica czy pilnie strzeżony sekret? „Kto zdradził Anne Frank" Rosemary Sullivan

Korzystając z nowoczesnej technologii, niedawno odkrytych dokumentów i wyrafinowanych metod śledczych, międzynarodowy zespół ekspertów – prowadzony przez zafascynowanego sprawą emerytowanego agenta FBI – rozwiązał zagadkę, która od zakończenia II wojny światowej intrygowała kolejne pokolenia: kto wydał Anne Frank i jej rodzinę? I dlaczego?

Ponad trzydzieści milionów osób przeczytało Dziennik Anne Frank, świadectwo nastoletniej dziewczyny. Anne pisała go, ukrywając się z rodziną i czterema innymi osobami w amsterdamskiej oficynie w czasie II wojny światowej aż do chwili aresztowania przez nazistów i zsyłki do obozu koncentracyjnego.

Jednak pomimo wielu prac – artykułów, książek, sztuk teatralnych i powieści – opowiadających historię Anne, nikt jednoznacznie nie wyjaśnił, jak ośmiu ludziom udało się przetrwać przez ponad dwa lata i kto lub co ostatecznie naprowadziło nazistów na ich trop. Emerytowany agent FBI Vincent Pankoke i jego niestrudzeni śledczy z ogromną pieczołowitością przestudiowali dziesiątki tysięcy stron akt, w tym nigdy wcześniej nieodkrytych. Przeprowadzili też rozmowy z wieloma potomkami ludzi, którzy znali Franków. Korzystając z metod opracowanych przez FBI, zespół skrupulatnie odtworzył wielomiesięczny tok wydarzeń poprzedzający niesławne aresztowanie – i doszedł do wstrząsającego wniosku.

Kto zdradził Anne Frank to pasjonująca relacja z tej misji. Rosemary Sullivan przedstawia śledczych, wyjaśnia motywy zarówno ukrywających się, jak i ich prześladowców, oraz kreśli sylwetki podejrzanych. Całość dopełnia plastycznymi obrazami Amsterdamu z czasów wojny – miejsca, w którym bez względu na zamożność, wykształcenie czy podejmowane środki ostrożności nigdy nie było wiadomo, komu można zaufać. Do lektury zaprasza HarperCollins Polska. Dziś na naszych łamach prezentujemy premierowy fragment publikacji: 

ROZDZIAŁ 1

Nalot i zielony policjant

Czwartego sierpnia 1944 roku 33-letni SS-Hauptscharführer, Karl Josef Silberbauer, funkcjonariusz Referatu IV B4 służby bezpieczeństwa – Sicherheitsdienst (SD) – zwanego potocznie „łowcami Żydów”, siedział w swoim biurze przy Euterpestraat w Amsterdamie, kiedy niespodziewanie zadzwonił telefon. Zamierzał właśnie wyjść, by coś przekąsić, mimo to podniósł słuchawkę – czego później żałował. W trakcie rozmowy jego przełożony, oficer SS Julius Dettmann, przekazał mu wiadomość, że w kompleksie magazynowym przy Prinsengracht 262 w centrum Amsterdamu ukrywają się Żydzi. Dettmann nie wyjawił Silberbauerowi, kto stoi za tym przeciekiem, lecz najwyraźniej była to osoba godna zaufania i dobrze znana służbom wywiadowczym SS. Silberbauer otrzymywał zdecydowanie zbyt wiele anonimowych informacji, które okazywały się bezużyteczne lub nieaktualne – Żydzi znikali, zanim przybywał oddział łowców. Skoro jednak dostawszy cynk, Dettmann skontaktował się z nim, jasne było, że wierzy swoim źródłom i ma pewność, iż donos wart jest sprawdzenia.

Dettmann zadzwonił również do holenderskiego sierżanta Abrahama Kapera z Biura ds. Żydowskich, któremu polecił wysłanie na Prinsengracht kilku swoich ludzi mających towarzyszyć Silberbauerowi. Kaper ściągnął na polowanie dwóch holenderskich policjantów – Gezinusa Gringhuisa i Willema Grootendorsta z IV B4 – oraz jeszcze jednego człowieka.

Istnieje wiele wersji relacji opisujących zdarzenia, które rozegrały się przed przybyciem Silberbauera oraz jego podkomendnych na Prinsengracht 263 i później. Absolutnie pewne zaś jest tylko jedno – znaleziono osiem ukrywających się osób. Byli to Otto Frank i jego żona Edith, ich dwie córki, Anne i Margot; przyjaciele Franków – Hermann van Pels z żoną Auguste i synem Peterem oraz dentysta Fritz Pfeffer. Holendrzy nazywali ukrywających się onderduikers, nurkami¹. Wymienieni ludzie nurkowali przez dwa lata i trzydzieści dni.

Uwięzienie, nawet niesprawiedliwe, to jedno. Ale ukrywanie się jest czymś zupełnie innym. Jak można sprostać trwającej 25 miesięcy całkowitej izolacji – nie móc wyjrzeć przez okno z obawy, że zostanie się dostrzeżonym; nigdy nie wychodzić na zewnątrz i nie oddychać świeżym powietrzem; milczeć godzinami, by nie usłyszeli cię pracownicy magazynu na dole? Zachowanie takiej dyscypliny musi być podyktowane skrajnym strachem. Większość ludzi postradałaby zmysły.

Co robili podczas długich godzin każdego powszedniego dnia, sporadycznie coś szepcząc i chodząc na palcach, gdy niżej krzątali się robotnicy? Uczyli się, pisali. Otto Frank czytał książki historyczne i powieści. Uwielbiał Karola Dickensa. Dzieci opanowywały angielski, francuski i matematykę. Anne i Margot prowadziły dzienniki. Wszyscy przygotowywali się do życia, jakie mieli wieść po wojnie. Choć byli na celowniku nazistów, ich wspólników oraz informatorów, wciąż wierzyli w cywilizację i przyszłość.

Latem 1944 roku w Oficynie zapanował optymizm. Otto przypiął do ściany mapę Europy i śledził nadawane przez BBC i Radio Oranje wiadomości holenderskiego rządu na uchodźstwie w Londynie. Wprawdzie Niemcy konfiskowali odbiorniki radiowe, by uniemożliwić Holendrom odbiór zagranicznych stacji, lecz Ottonowi udało się przemycić jedno do kryjówki, dzięki czemu słuchał nocnych audycji o postępach sił alianckich. Dwa miesiące wcześniej, 4 czerwca, alianci odbili Rzym, dwa dni później zaś miało miejsce lądowanie w Normandii – największa w historii operacja desantowa, często określana kryptonimem D-Day. Pod koniec czerwca Amerykanie wciąż walczyli w Normandii, ale rozpoczęta 25 lipca operacja Cobra doprowadziła do załamania niemieckiego oporu w północno-zachodniej Francji. Na wschodzie Rosjanie wkraczali do Polski. Dwudziestego lipca, ku radości mieszkańców Oficyny, naczelne dowództwo w Berlinie podjęło próbę zamachu na Hitlera.

Wyglądało na to, że w ciągu kilku tygodni, może miesięcy, wojna dobiegnie końca. Wszyscy snuli plany na przyszłość. Margot i Anne napomykały o powrocie do szkoły.

Zdarzenie, które miało miejsce potem, nie mieściło się w głowie. Wedle słów, jakimi posłużył się Otto w udzielonym ponad dwie dekady później wywiadzie: „Wejście uzbrojonego Gestapo położyło kres wszystkiemu”².

Jeśli chcemy spojrzeć na sprawę z perspektywy mieszkańców Oficyny, możemy opierać się tylko na relacji Ottona, jedynego ocalałego spośród całej ósemki. Aresztowanie niewątpliwie wryło mu się w pamięć, opowiadał o nim bowiem w najdrobniejszych szczegółach.

Wspomina, że była mniej więcej dziesiąta trzydzieści. Udzielał Peterowi lekcji angielskiego w pokoju van Pelsów na górze. Peter popełnił w dyktandzie błąd, bo napisał słowo double przez dwa b. Otto właśnie zwrócił chłopcu uwagę, kiedy usłyszał czyjeś ciężkie kroki na schodach. Zaniepokoił się, gdyż o tej godzinie wszyscy mieszkańcy Oficyny zachowywali się bardzo cicho, by nie było ich słychać w pomieszczeniach biurowych na dole. Nagle otworzyły się drzwi i stanął w nich mężczyzna z wycelowanym w nich pistoletem. Nie miał na sobie policyjnego munduru. Podnieśli ręce. Trzymając ich na muszce, mężczyzna kazał im zejść na dół³.

W słowach, jakimi Otto Frank opowiada o nalocie, wyczuwa się głęboki szok. W trakcie traumatycznych doświadczeń czas zwalnia, rozciąga się niczym guma, a niektóre detale specyficznie zapadają w pamięć. Otto zapamiętał błąd w pisowni, lekcję ortografii, skrzypiące schody, skierowany w swoją stronę pistolet.

Zapamiętał, że uczył Petera. Zapamiętał nawet słowo, przy którym chłopiec się pomylił – double napisane przez dwa b. To kwestia zasad. Otto wierzy w zasady i porządek, lecz mroczna siła zgania go ze schodów z zamiarem zabicia zarówno jego samego, jak i wszystkiego, co jest mu drogie. Powód? Władza, nienawiść czy tylko świadomość takiej możliwości? Nawet w retrospekcji Otto zagłusza obezwładniające go przerażenie i próbuje panować nad sobą w poczuciu odpowiedzialności za innych. Patrząc na broń w ręce policjanta w cywilu, wraca myślami do tego, co już wie: alianci prą naprzód. Odrobina szczęścia, ślepy los i mogą się uratować. Myli się jednak. On i jego rodzina zostaną przewiezieni ostatnim pociągiem towarowym do Auschwitz. Zdarzyło się to, co wydawało się nieprawdopodobne, Otto wie jednak, że nieprawdopodobne czasami się dzieje.

Gdy Otto i Peter zeszli na parter Oficyny, ujrzeli pozostałych stojących z podniesionymi rękami. Nie było żadnej histerii ani płaczu, jedynie cisza. Każdy był oszołomiony obrotem zdarzeń. Teraz – tak blisko końca.

Na środku pokoju Otto zauważył człowieka, którego podejrzewał o przynależność do Grüne Polizei, jak Holendrzy nazywali miejscową niemiecką policję ze względu na zielone mundury funkcjonariuszy. Widział oczywiście Silberbauera, który formalnie nie należał do Grüne Polizei, lecz był podoficerem SS. Nazista utrzymywał potem, że ani on, ani żaden z policjantów w cywilu nie sięgnął po broń, jednak świadectwo Ottona jest bardziej wiarygodne. Podobnie jak większość powojennych zeznań esesmanów, relacja Silberbauera miała jedynie oczyścić go z zarzutów.

Spokój i opanowanie aresztowanych zdawało się działać na nazistę jak płachta na byka. Otto wspomina, że gdy Silberbauer rozkazał im zabrać swoje rzeczy przed udaniem się do siedziby Gestapo przy Euterpestraat i Anne wzięła teczkę ojca, w której trzymała dziennik, wyrwał ją dziewczynce, wytrząsnął na podłogę zeszyt w kraciastej okładce oraz kilka luźnych kartek, a potem wrzucił do środka ostatnie kosztowności i pieniądze, które mieszkańcy Oficyny zdołali zatrzymać, w tym mały pakiecik Fritza Pfeffera, zawierający złoto dentystyczne. Niemcy przegrywały wojnę. Większość łupów, jakie łowcy Żydów zbierali na rzecz Rzeszy, trafiała w tamtym czasie do prywatnych kieszeni.

O ironio, dziennik Anne Frank uratowała właśnie chciwość Silberbauera. Gdyby nastolatka trzymała teczkę przy sobie i zachowała ją podczas aresztowania, dziennik bez wątpienia zostałby jej odebrany w siedzibie SS i zniszczony lub zgubiony na zawsze.

Według słów Ottona, w tej właśnie chwili Silberbauer zwrócił uwagę na stojącą pod oknem szarą skrzynkę z metalowymi klamrami. Na jej pokrywie widniał napis: Leutnant d. Res. Otto Frank – porucznik rezerwy Otto Frank. „Skąd masz tę skrzynię?!” – wypalił Silberbauer. Gdy Otto wyjaśnił, że był oficerem w czasie I wojny światowej, nazista wyglądał na zszokowanego. Otto zrelacjonował to następująco:

Mężczyzna był bardzo skonfundowany. Patrząc na mnie, rzekł wreszcie:

– Dlaczego nie zgłosiłeś, kim jesteś?

Zagryzłem wargi.

– Na litość, dlaczego? Zostałbyś po ludzku potraktowany! Wysłaliby cię do Theresienstadt.

Milczałem. Najwyraźniej w jego mniemaniu obóz Theresienstadt był oazą spokoju, więc cóż miałem powiedzieć. Po prostu patrzyłem mu w oczy. Nagle odwrócił wzrok, a ja uświadomiłem sobie jedną rzecz: ten człowiek stał na baczność. W głębi duszy był poruszony; gdyby się ośmielił, mógłby mi nawet zasalutować.

Potem obrócił się na pięcie i pobiegł na górę. Chwilę później zbiegł na dół, wrócił, a potem pognał po schodach jeszcze raz, i jeszcze. Wołał przy tym: „Nie spieszcie się!”.

Zwracał się zarówno do nas, jak i do swoich ludzi⁴.

W cytowanej relacji to nazista okazywał niepokój, biegając w górę i w dół niczym Szalony Kapelusznik, podczas gdy mieszkańcy Oficyny zachowywali zimną krew. W tej instynktownej reakcji na jego oficerską rangę Otto dopatrzył się niemieckiego kultu posłuszeństwa, lecz mógł nie docenić wdrukowanego rasizmu Silberbauera. Wiele lat później powiedział: „Gdyby [Silberbauer] był sam, może by nas oszczędził”⁵.

To mało prawdopodobne. Po umieszczeniu więźniów w ciężarówce, która miała dostarczyć ich do siedziby Gestapo na przesłuchanie, Silberbauer wrócił do budynku, by porozmawiać z jedną z pracownic biura, Miep Gies. Niewykluczone, że nie aresztował jej tylko ze względu na austriackie pochodzenie, takie samo jak jego własne, ale nie omieszkał jej pouczyć: „Nie wstyd ci było pomagać tym żydowskim śmieciom?”⁶.

Karl Silberbauer twierdził później, iż dopiero po latach dowiedział się – dzięki artykułowi w gazecie – że wśród aresztowanych była piętnastoletnia Anne Frank.

W udzielonym w 1963 roku wywiadzie tłumaczył dziennikarzowi śledczemu:

Ludzie, których wyciągałem z kryjówek, nie zapadali mi w pamięć. Gdyby to był człowiek pokroju generała de Gaulle’a albo ważny członek ruchu oporu – to co innego. Takich sytuacji się nie zapomina. Gdybym akurat nie był na służbie, kiedy mój kolega odebrał telefon z donosem… nigdy nie zetknąłbym się z tą Anne Frank. Do dziś pamiętam, że właśnie zamierzałem wyjść i coś zjeść. A ponieważ cała sprawa nabrzmiała dopiero po wojnie, wszystko spadło na moje barki… Zastanawiam się, kto za tym stoi. Może ten Wiesenthal albo jakaś osoba z ministerstwa, która pragnie wkraść się w łaski Żydów⁷.

Trudno sobie nawet wyobrazić nikczemniejszą, bardziej wyzutą z uczuć wypowiedź. Silberbauer znakomicie zdawał sobie sprawę z tego, że „ta Anne Frank”, którą aresztował 4 sierpnia 1944 roku, zmarła w obozie koncentracyjnym Bergen-Belsen, wygłodzona i chora na tyfus. Zupełnie jakby nie liczyła się śmierć dziecka – przypadkowa, odrealniona, naznaczona nieistotnym cierpieniem – a jedynie jego poczucie bycia ofiarą. Jakież to dziwne, że zdemaskowany oprawca zawsze użala się tylko nad sobą.

W naszym serwisie przeczytacie już kolejny fragment książki Kto zdradził Anne Frank. Publikację kupicie w popularnych księgarniach internetowych:

Przypisy: 

Rozdział 1. Nalot i zielony policjant

¹ W Holandii ukrywało się od 25 do 27 tysięcy Żydów; jedna trzecia z nich została zdradzona.

² Wywiad we francuskiej telewizji z lat 60., cytowany w książce Carol Ann Lee, The Hidden Life of Otto Frank (Harper Perennial, New York 2003), s. 130.

³ Menno Metselaar i in., red., Anne Frank: A Museum with a Story (Anne Frank Stichting, Amsterdam 2001), s. 176.

⁴ Ernst Schnabel, The Footsteps of Anne Frank, tłum. Richard i Clara Winstonowie (Southbank Publishing, Harpenden, UK 2014), s. 133. Co czwarty więzień obozu Theresienstadt umierał.

⁵ Jeroen de Bruyn i Joop van Wijk, Anne Frank: The Untold Story: The Hidden Truth About Eli Vossen, the Youngest Helper of the Secret Annex (Bep Voskuijl Productions, Laag-Soeren, Netherlands 2018), s. 112.

⁶ E. Schnabel, The Footsteps…, op. cit. s. 139.

⁷ Jules Huf, Listen, We Are Not Interested in Politics: Interview with Karl Silberbauer (Posłuchajcie, nie interesuje nas polityka), „De Groene Amsterdammer”, 14 maja 1986 (artykuł ten po raz pierwszy ukazał się w gazecie „Kurier” 21 listopada 1963 ), tłum. Joachim Bayens i Rory Dekker.