Annie Ernaux z Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury

Annie Ernaux to tegoroczna laureatka Nagrody Nobla w dziedzinie literatury – taką decyzję podjęła Akademia Szwedzka. Ogłoszenie nazwiska tegorocznej laureatki miało miejsce w czwartek, 6 października 2022, o godzinie 13:00 czasu polskiego. Przypomnijmy, że ubiegłorocznym noblistą został Abdulrazak Gurnah. 

Fot. © Nobel Prize Outreach. Ill. Niklas Elmehed.  

Literacka Nagroda Nobla przyznawana jest od 1901 roku. Jej wręczanie ma miejsce na mocy testamentu Alfreda Nobla, który zmarł 6 lat wcześniej. Nagroda Nobla w dziedzinie literatury powinna zostać przyznana za najbardziej wyróżniające się dzieło w kierunku idealistycznym – wyróżniane więc są nie tylko o walory literackie, ale też przekaz i idee, jakie niesie wyróżniana poezja, proza czy dramat. Pierwszym laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury był Sully Prudhomme. W 2022 Literacki Nobel trafił do Annie Ernaux.

Annie Ernaux z literacką Nagrodą Nobla 2022

Dokładnie o godzinie 13:00 czasu polskiego, reprezentant Akademii Szwedzkiej ogłosił twórcę, którego w tym roku postanowiono uhonorować Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury. W trakcie transmisji na żywo, która emitowana była m.in. w mediach społecznościowych, poznaliśmy jedynie nazwisko laureata Nagrody.  Gala wręczenia nagród noblowskich odbędzie się natomiast 10 grudnia, czyli w rocznicę śmierci Alfreda Nobla. 

Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury otrzymała francuska pisarka, Annie Ernaux za odwagę i chirurgiczną precyzję, z jaką odkrywa korzenie, wyobcowania i zbiorowe ograniczenia osobistej pamięci. W swoim pisarstwie Ernaux konsekwentnie i z różnych perspektyw przygląda się życiu naznaczonemu silnymi dysproporcjami płci, języka i klasy. 

Annie Ernaux — kim jest noblistka?

Francuska pisarka Annie Ernaux urodziła się w 1940 roku. Wychowywała się niewielkiej miejscowości Yvetot w Normandii. Rodzice Annie Ernaux zajmowali się prowadzeniem sklepu spożywczego i kawiarni. 

Annie Ernaux wychowywała się w ubogiej okolicy. Dzięki rodzicom nigdy nie zapomniała o swoich korzeniach, zawsze twardo stąpała po ziemi, w jej domu rzadko mówiło się o polityce. Może dlatego Annie Ernaux w swoim pisarstwie konsekwentnie przygląda się życiu naznaczonemu silnymi dysproporcjami: płci, języka i klasy. 

Pamięć o własnym pochodzeniu stała się w jej pisarstwie inspiracją do prób poszerzania granic literatury poza fikcję w wąskim znaczeniu tego słowa. Choć jej styl jest klasyczny i bardzo wyrazisty, Annie Ernaux mówi, że jest raczej „etnolożką samej siebie” niż autorką beletrystyki. Często odwołuje się do W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta, ale w jej twórczości wyraźne są także echa prac socjologa Pierre Bourdieu. 

Pragnienie przekroczenia granic fikcji skłoniło Ernaux do metodycznego rekonstruowania przeszłości i do prób tworzenia „surowej” prozy, przyjmującej formę pamiętnika, w którym notowane są wydarzenia wyłącznie zewnętrzne. Widać to w jej powieściach Journal du dehors (1993; Exteriors, 1996) czy La vie extérieure 1993–1999 (2000; Things Seen, 2010).

Jednym z pierwszych utworów Enaux jest pochodząca z 1974 roku książka Les Armoires vides. W kolejnych latach Ernaux pisała i publikowała kolejne książki. W 1983 roku do księgarń trafiła powieść La Place, która przełożona została na język polski. Miejsce – w tłumaczeniu Iwony Badowskiej – wydał Państwowy instytut Wydawniczy w 1989 roku.
„Miejsce” to bardzo ważna powieść w twórczości Annie Ernaux. Niewielka objętościowo książka ukazuje ojca pisarki i środowisko społeczne, które go ukształtowało. Już w tej książce przekracza ramy fikcji. Ernaux odchodzi od „poezji pamięci” na rzecz prostego pisania, które ma być wyrazem solidaryzowania się z ojcem i jego językiem. Poprzez tę koncepcję Ernaux nawiązuje do Stopnia zero pisania Rolanda Bartha. 

Kolejna książka Ernaux, Lata, która we Francji wydana została w 2008 roku, ukazała się w Polsce dopiero po 14 latach nakładem Wydawnictwa Czarne. Za tłumaczenie odpowiadają Magdalena Budzińska oraz Krzysztof Jarosz.  To ważna pozycja w dorobku pisarki. Ernaux zastanawia się w Latach, czy byłaby szczęśliwa, gdyby wiodła zupełnie inne życie. Ernaux prezentuje czytelnikowi kolejne lata swego życia. Życia, które staje się w ujęciu Ernaux odbiciem losów całego pokolenia, do którego pisarka należy. W Latach odbija się bieda dzieciństwa i młodości pisarki, ale też współczesność – czas przesytu, charakterystycznego dla późnego kapitalizmu. Ernaux powraca w swojej książce do lat młodości, kiedy na normandzkiej prowincji żyło się w rytm kolejnych świąt kościelnych, ale też pokazuje swą dorosłą już niemal religijną fascynację Simone de Beauvoir. Jest tu wstyd z powodu własnego pochodzenia z tzw. klasy robotniczej, są „guilty pleasures” współczesnej klasy średniej. A w tle – jakże by inaczej – wielka historia. 

Dla Ernaux ważne są kategorie związane z wyzwoleniem – politycznym, seksualnym czy z klasowych ograniczeń. Ernaux pisze o rewolucji obyczajowej, postępującym konsumpcjonizmie i sekularyzacji. Wspomina chwile ważne w historii Francji, ale też Europy. 

– Chciałabym te liczne obrazy siebie, rozdzielone, niezsynchronizowane, połączyć nicią opowieści o swojej egzystencji od narodzin w czasie II wojny światowej aż do dzisiaj. O istnieniu poszczególnym, lecz jednocześnie wtopionym w historię pokolenia – pisze Ernaux.

Annie Ernaux – twórczość i życie literackie

Annie Ernaux ukończyła wydział literatury współczesnej na uniwersytetach w Rouen oraz w Bordeaux. Gdy ukończyła studia, rozpoczęła pracę jako nauczycielka francuskiego. Prowadziła zajęcia w gimnazjach i liceach, a także w Narodowym Centrum Nauczania na Odległość. Annie Ernaux wydała ponad 20 książek. Otrzymała Nagrodę Renaudot (za „Miejsce”) oraz Nagrody im. Marguerite Yourcenar (za całokształt twórczości). Posiada także tytuł doktora honoris causa uniwersytetu Cergy-Pontoise. Annie Ernaux trafiła również na shortlistę Nagrody Bookera. To pierwsza kobieta wydana w serii „Quarto” wydawnictwa Éditions Gallimard. 

Annie Ernaux powiedziała, że pisanie ma być aktem politycznym, który otwiera oczy na nierówności społeczne. Język – jej zdaniem – ma być nożem, rozdzierającym zasłony wyobraźni. Jak czytamy w nocie Akademii Szwedzkiej, jej twórczość jest naznaczona poczuciem zdrady wobec klasy społecznej, z której Ernaux się wywodzi, ale do której już nie należy. Zdaniem akademików, Annie Ernaux ma być spadkobierczynią myśli Jean-Jacquesa Rousseau.  

Po literackim portrecie własnego ojca, Ernaux podjęła się próby sportretowania matki w książce Une femme. Ernaux składa hołd swojej matce, która – może nawet w większym stopniu niż ojciec – starała się zachować godność w najtrudniejszych warunkach. La honte (Wstyd) ma być ciągiem dalszym portretu ojca pisarki, ukazanym przez pryzmat dramatycznego wydarzenia z przeszłości. Mój ojciec próbował zabić moją matkę pewnej czerwcowej niedzieli, wczesnym popołudniem – tak brzmią pierwsze słowa tej książki. To wstyd – w tym wypadku wstyd wynikający z upokarzających warunków, w jakich się żyje – w ujęciu Ernaux jest jedyną trwałą cechą tożsamości człowieka.

Za arcydzieło uznawana jest bardzo oszczędna opowieść o nielegalnej aborcji 23-letniej kobiety, narratorki powieści L’événement. Narracja prowadzona jest tu w formie pierwszoosobowej, a czytelnik staje się wręcz częścią wydarzenia, które miało miejsce 25 lat przed tym, zanim poznajemy tę opowieść.

W 2021 roku książka doczekała się ekranizacji. Francuska produkcja zrealizowana w reżyserii Audrey Diwan oparta była na autobiograficznej powieści pod tym samym tytułem, stworzonej przez Ernaux. Film zaprezentowany został na 78. Festiwalu w Wenecji, gdzie uhonorowano go Złotym Lwem. Produkcja przenosiła widzów do Francji lat 60., gdy maturzystka, Annie, zachodzi w ciążę. Młoda kobieta decyduje się na aborcję dziecka, choć jej działania sprzeczne są z prawem. W rolach głównych w produkcji wystąpili Anamaria Vartolomei, Kacey Mottet Klein oraz Sandrine Bonnaire. 

Pochodząca z 2008 L’occupation to analiza społecznej mitologii romantycznej miłości. Wstyd, to, co przeszkadza nam w jasnym postrzeganiu samych siebie i świata wokół nas, to tematy powracające w twórczości Annie Ernaux. Podobnie jest w Memoire de fille – opowieści o młodej kobiecie, która pod koniec lat 50. straciła dziewictwo na letnim obozie. Gdy ujawnia, że to się stało, zostaje wykluczona ze społeczności. Przez wiele lat pisarka milczała o tym wydarzeniu ze swej biografii. Wydarzeniu, które miało swoje konsekwencje psychiczne i fizyczne. Tak, jak kiedyś wstydziła się, że była córką właścicieli sklepów i kawiarni, tak tu pisze, że czuła wstyd z powodu tego, że kiedyś była dumna w byciu obiektem pożądania. Annie Ernaux jest bezlitosna – wobec siebie samej, wówczas – bardzo młodej kobiety, ale też wobec wszystkich, którzy ją poniżali. Ernaux pokazuje, że gdy coś robimy, nie mamy pełnego zrozumienia własnego doświadczenia. Dopiero z czasem rozumiemy, jakie były nasze przesłanki i jaki wpływ na nasze życie może mieć dane wydarzenia. Annie Ernaux określa to zjawisko mianem „nieprzezroczystości teraźniejszości”.

W nocie Akademii Szwedzkiej czytamy:  Annie Ernaux wyraźnie wierzy w wyzwalającą siłę pisania. Jej twórczość jest bezkompromisowa i napisana prostym językiem, wyskrobana do czysta. A kiedy z wielką odwagą i kliniczną ostrością ujawnia agonię doświadczenia klasowego, opisując wstyd, upokorzenie, zazdrość lub niemożność zobaczenia, kim się jest, tworzy coś godnego podziwu i trwałego.

Nagroda Nobla w dziedzinie literatury 2022 – kandydaci

Akademia Szwedzka nie ujawnia listy twórców, których kandydatury w danym roku były rozpatrywane. Często za to przed ogłoszeniem nazwiska laureata pojawiają się typy bukmacherów, a także krytyków literackich i dziennikarzy. Tegoroczna giełda nazwisk kandydatów do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury była wyjątkowo długa. Na czele listy figurował Salman Rushdie, jeden z żelaznych kandydatów do Nobla i twórca, który zasłużył nań jak mało kto. Zamach na życie pisarza, do którego doszło kilkanaście tygodni temu, mógł mu pomóc lub zaszkodzić – bo Akademia Szwedzka rzadko podejmuje decyzje tak doraźne, gwałtowne i podyktowane chwilą. Podobnie było w przypadku Joyce Carol Oates, na którą w tym roku niewiele stawiało - niedawna premiera filmu Blondynka na podstawie powieści zdecydowanie nie pomagała pisarce.

Typowano za to jednego z prozaików francuskich, Michele'a Houellebecqa. Mówiono o amerykańskiej pisarce, która pochodzi z Haiti – Edwidge Danticat i o tym, że dobrze by było, by akademia wreszcie nagrodziła czarnoskórą pisarkę, na przykład Scholastique Mukasongi. Pamiętając o agresji Rosji w Ukrainie, wspominano, że może nagroda przypadnie twórcy z tego właśnie kraju. Tu typowano Serhija Żadana i Ludmiłę Ulicką.

W notowaniach bukmacherów pojawiało się również nazwisko polskiego poety, Ryszarda Krynickiego – była to jednak mało prawdopodobna kandydatura – polska pisarka Olga Tokarczuk otrzymała bowiem Nobla niedawno, a Akademia Szwedzka raczej nie nagradza twórców pochodzących z tego samego kraju tak często. Wśród kandydatów pojawił się też... król horroru, Stephen King. Akademia Szwedzka – jak to często bywało – zaskoczyła wszystkich.   W naszym serwisie można było obejrzeć transmisję z uroczystości ogłoszenia nazwiska laureata Nagrody Nobla w dziedzinie literatury.

Powieść Lata autorstwa uhonorowanej Noblem Annie Ernaux kupić można w popularnych księgarniach internetowych poniżej: