Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury zdobywa Abdulrazak Gurnah

Poznaliśmy laureata Nagrody Nobla w dziedzinie literatury w roku 2021. Decyzją członków Akademii Szwedzkiej jest to Abdulrazak Gurnah. Uroczystość ogłoszenia nazwiska zdobywcy literackiej nagrody Nobla mogliście obejrzeć w naszym serwisie.

• Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury otrzymał pochodzący z Tanzanii pisarz Abdulrazak Gurnah
• W swoich powieściach, pisanych i wydawanych po angielsku, Abdulrazak Gurnah opisuje skomplikowane losy uchodźców, oderwanych od swych korzeni i nigdzie nie mogących zagrzać miejsca
• Powieści Abdulrazaka Gurnaha nie były tłumaczone na język polski, jednak z pewnością wkrótce się to zmieni.

Jak usłyszeliśmy w werdykcie, tegorocznego noblistę wyróżniono za bezkompromisową i współczującą analizę skutków kolonializmu i losu uchodźcy w przepaści między kulturami i kontynentami.

Tradycyjnie uroczyste wręczenie Nagrody odbywało się w Szwecji co roku 10 grudnia. W tym roku najprawdopodobniej nie będzie to możliwe. 

Przed dwoma laty Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury otrzymała Polka, Olga Tokarczuk. 

7 października ogłoszono, kto otrzymuje Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury za 2021 rok. Przypomnijmy, że w ubiegłym roku Nagroda Nobla w dziedzinie literatury trafiła do Louise Glück, amerykańskiej poetki. Przed dwoma laty nagroda trafiła do Olgi Tokarczuk (za rok 2018) oraz Petera Handkego.

Abdulrazak Gurnah - kim jest laureat literackiej Nagrody Nobla z 2021 r.?

Abdulrazak Gurnah urodził się w 1948 roku i dorastał na Zanzibarze, ale pod koniec lat 60. trafił do Anglii jako uchodźca. Po pokojowym wyzwoleniu spod brytyjskich rządów kolonialnych w grudniu 1963 r. Zanzibar przeszedł rewolucję, która pod rządami prezydenta Abeida Karume doprowadziła do ucisku i prześladowań obywateli pochodzenia arabskiego; doszło do masakry. Gurnah należał do represjonowanej grupy etnicznej i po ukończeniu szkoły został zmuszony do opuszczenia rodziny i ucieczki z kraju, wówczas nowo powstałej Republiki Tanzanii. Miał osiemnaście lat. Dopiero w 1984 roku mógł wrócić na Zanzibar i zobaczyć się z ojcem na krótko przed śmiercią tegoż. Gurnah do czasu przejścia na emeryturę był profesorem literatury angielskiej i postkolonialnej na Uniwersytecie Kent w Canterbury, skupiając się głównie na pisarzach takich jak Wole Soyinka, Ngũgĩ wa Thiong’o i Salman Rushdie.

Abdulrazak Gurnah - analiza losu uchodźców

Gurnah opublikował dziesięć powieści i kilka opowiadań. Temat życia uchodźców przewija się przez całą jego pracę. Zaczął pisać jako 21-latek już na wygnaniu. Chociaż suahili to jego ojczysty język, od początku pisał po angielsku. Gurna wyznał, że na Zanzibarze dostęp do literatury w suahili był praktycznie zerowy, a jego pierwsze próby literackie nie zasługują na miano prawdziwej literatury. Poezja arabska i perska były dla niego ważnym źródłem inspiracji, podobnie jak sury Koranu. Ale literatura anglojęzyczna, od Szekspira do V.S. Naipaula, odcisnęła się szczególnym piętnem na jego twórczości. Abdulrazak Gurnah zrywa z konwencją, podważa perspektywę kolonialną i stara się podkreślić perspektywę rdzennych populacji. W ten sposób jego powieść Desertion (Dezercja) (2005) z tradycyjnego romansu przeistacza się w jego zaprzeczenie. Konwencjonalnie bowiem europejski bohater wraca do domu z romantycznych eskapad za granicę, po czym dochodzi do nieuchronnego, tragicznego rozwiązania. W powieści tegorocznego noblisty opowieść toczy się dalej na afrykańskiej ziemi i nigdy się nie kończy.

Abdulrazak Gurnah – przeciw nostalgii

Gurnah zawsze unikał powszechnej w literaturze nostalgii za dziewiczą, prekolonialną Afryką. Sam pochodzi z Zanzibaru, wyspy na Oceanie Indyjskim, której historia naznaczona jest piętnem handlu niewolnikami i różnych forma ucisku pod rządami kolejnych potęg kolonialnych – portugalskich, indyjskich, arabskich, niemieckich i brytyjskich. To miejsce powiązane handlowo z całym światem. Zanzibar był społeczeństwem kosmopolitycznym przed globalizacją.

Abdulrazak Gurnah – zmagania z ojczyzną

Książki Gurnaha powstawały na emigracji, ale odnoszą się do relacji autora z miejscem, które opuścił. Pamięć ma kluczowe znaczenie dla genezy jego twórczości. Jego debiutancka powieść Pamięć wyjazdu z 1987 roku opowiada o nieudanym powstaniu i osadzona jest na kontynencie afrykańskim. Utalentowany młody bohater próbuje wyrwać się z rodzinnej wioski, mając nadzieję, że trafi pod skrzydła zamożnego wujka z Nairobi. Niestety, doznaje rozczarowania i wraca do swojej rozbitej rodziny, brutalnego ojca-alkoholika oraz siostry zmuszonej do prostytucji.

Abdulrazak Gurnah – życie na wygnaniu

W książce Pilgrims Way (Droga pielgrzyma) z 1988 roku, Gurnah bada wieloaspektową rzeczywistość życia na wygnaniu. Główny bohater, Daud, zostaje skonfrontowany z rasizmem w swojej nowej ojczyźnie, Anglii. Po tym, jak próbował ukryć swoją przeszłość, miłość skłania Dauda do wyjawienia swojej historii. Mówi o swoim dzieciństwie traumatycznych wspomnieniach związanych z zamieszkami politycznymi w Tanzanii, które zmusiły go do ucieczki. Powieść kończy się wizytą Dauda w katedrze w Canterbury, gdzie rozważa on paralele między chrześcijańskimi pielgrzymami, którzy odwiedzali to miejsce w dawnych czasach, a własną podróżą do Anglii. Wcześniej wyzywająco opierał się wszystkiemu, z czego radowała się dawna władza kolonialna, ale nagle piękno stało się osiągalne i dla niego. Powieść ukazuje świecką wersję klasycznej pielgrzymki, Gurhah prowadzi w niej dialog z klasycznymi dziełami literatury, odnosząc się do nich w kwestii tożsamości, pamięci i pokrewieństwa.

Abdulrazak Gurnah – kwestia obcości

Trzecia powieść, Dottie (1990), to portret czarnoskórej kobiety, imigrantki, dorastającej w trudnych warunkach w rasistowskiej Anglii lat pięćdziesiątych i z powodu milczenia matki pozbawionej związku z historią własnej rodziny. Jednocześnie Dottie czuła się obca w Anglii, kraju, w którym się urodziła i dorastała. Bohaterka powieści stara się stworzyć własną przestrzeń i tożsamość poprzez książki i opowiadania: czytanie daje jej szansę na rekonstrukcję siebie. 

Czwarta powieść Gurnaha, Raj (1994), przełomowa dla jego pisarstwa, zainspirowana była jego podróżą badawczą do Afryki Wschodniej w 1990 roku. Gurnah wplótł w swą książkę odniesienia do Josepha Conrada. Ale jest to również opowieść o dojrzewaniu i smutna historia miłosna, w której zderzają się różne światy i systemy wierzeń. 

Abdulrazak Gurnah – w poszukiwaniu tożsamości

W ujęciu Gurnaha na temat doświadczenia uchodźstwa nacisk kładziony jest na tożsamość i obraz siebie, widoczne m.in. w powieściach Admiring Silence (1996) i By the Sea (2001). W obu tych książkach z narracją pierwszoosobową milczenie jest ukazywane jako strategia uchodźcy, chroniącego się przed rasizmem i uprzedzeniami, ale także jako sposób na uniknięcie zderzenia przeszłości z teraźniejszością, wywołującego rozczarowanie i katastrofalne oszukiwanie samego siebie. W pierwszej z tych dwóch powieści narrator postanawia ukryć swoją przeszłość przed angielską rodziną i wymyślić historię życia, lepiej pasującą do ich świata. Ale ukrywa on też prawdę o swoim życiu na wygnaniu przed rodziną z Zanzibaru, która nie wie, że w Anglii założył nową rodzinę i ma siedemnastoletnią córkę. By the sea (Nad morzem) ukazuje kolejny dramat rozczarowania i samooszukiwania się. Saleh, narrator pierwszej części, to stary muzułmanin z Zanzibaru, ubiegający się o azyl w Anglii i korzystający z wizy wystawionej dla jego zaciekłego wroga. Kiedy spotyka syna owego człowieka, Latifa, narratora drugiej części książki, dzieje się tak tylko dlatego, że Latif został przypadkowo oddelegowany do pomocy Salehowi w przystosowaniu się do nowego kraju ojczystego. W ich żarliwych kłótniach tłumiona przeszłość Saleha na Zanzibarze powraca. Ale tam, gdzie Saleh mimo wszystko stara się pamiętać, Latif robi wszystko, by zapomnieć. Tworzy to w powieści bardzo wyraźne napięcie.

W powieści Dezercja Gurnah ukazuje ogromne różnice kulturowe w skolonizowanej Afryce Wschodniej. Być może nigdzie indziej Gurnah nie wyraża też tak wyraźnie swojej misji jako pisarza, mówiąc o tym, że w losach jednego człowieka odbijają się losy wielu. Nasze życie, los, historia, opowieść o nas nie jest naszą własnością ani nie możemy decydować o ich kształcie – są bowiem tylko częścią przypadkowych prądów naszych czasów. To historia kształtuje nas, nas los, życie

Powieści Gurnaha osadzone są w anglosaskiej tradycji literackiej, jednak o ich odrębności stanowi kosmopolityczne tło. Ważną rolę odgrywa w nich dialog i słowo mówione, z wyczuwalnymi elementami suahili, arabskiego, hindi i niemieckiego.

W powieści Gravel Heart (2017) Gurnah podejmuje wątek konfrontacji młodego człowieka ze złem i niezrozumiałym otoczeniem. Powieść ukazuje los młodego człowieka, Salima, do przerażającego ujawnienia przerażającej tajemnicy rodzinnej, ukrywanej przed nim, ale decydujący dla całego jego losu - losu jednostki pozbawionej korzeni na wygnaniu. Pierwsze zdanie książki to brutalna deklaracja: „Mój ojciec mnie nie chciał”. Tytuł nawiązuje do dramatu Szekspira Miarka za miarkę.

Abdulrazak Gurnah – najnowsza książka

Najnowsza powieść Gurnah, wspaniałe Życie pozagrobowe z 2020 roku, rozpoczyna się tam, gdzie kończy się Raj. Akcja osadzona jest na początku XX wieku, tuż przed końcem niemieckiej kolonizacji Afryki Wschodniej w 1919 roku. Hamza, młodzieniec przypominający Jusufa z powieści Paradise, zmuszony jest wyruszyć na wojnę z Niemcami i staje się zależny od mężczyzny, który wykorzystuje go seksualnie. Kiedy wraca do swojego miejsca urodzenia na wybrzeżu, nie znajduje ani rodziny, ani przyjaciół. Kapryśne wiatry historii miotają głównym bohaterem. Gurnah używa – nie pierwszy raz zresztą w swojej powieści – zabiegu zmiany imienia, gdy historia zmienia bieg, a syn Hamzy, Ilias, zostaje Eliasem pod niemieckimi rządami. Rozwiązanie jest szokujące i tyleż nieoczekiwane, co niepokojące. W powieści pisarz pokazuje, że jednostka jest bezbronna, jeśli panująca ideologia – tu rasizm – wymaga uległości i poświęcenia.

Abdulrazak Gurnah – cechy twórczości

Oddanie Gurnaha prawdzie i jego niechęć do uproszczeń są porażające. To bezkompromisowy pisarz, który z wielkim współczuciem i nieugiętym zaangażowaniem śledzi losy jednostek. Jego powieści odrzucają stereotypowe opisy i ukazują mało rozpowszechniony w literaturze obraz zróżnicowanej kulturowo Afryki Wschodniej. W literackim wszechświecie Gurnaha wszystko się zmienia – wspomnienia, imiona, tożsamości. Dzieje się tak prawdopodobnie dlatego, że jego projekt nie może zostać ukończony w jakimkolwiek definitywnym sensie. Niekończąca się eksploracja, napędzana intelektualną pasją, jest tematem przewodnim we wszystkich jego książek i dziś jest równie widoczna, co w powieściach, które tworzył jako 21-letni uchodźca.

Abdulrazak Gurnah – książki po polsku

Żadna powieść tegorocznego noblisty nie została przetłumaczona na język polski. Nie wiadomo też o planach dokonania ich przekładu.

Abdulrazak Gurnah – książki laureata Nagrody Nobla w dziedzinie literatury 2021

Książki Abdulrazaka Gurnaha nie zostały wydane po polsku, jednak pisane były i wydawane w języku angielskim. Oto pełna anglojęzyczna bibliografia pisarza:

Memory of Departure. – London : Jonathan Cape, 1987

Pilgrims Way. – London : Jonathan Cape, 1988

Dottie. – London : Jonathan Cape, 1990

Paradise. – London : Hamish Hamilton, 1994

Admiring Silence. – London : Hamish Hamilton, 1996

By the Sea. – London : Bloomsbury, 2001

Desertion. – London : Bloomsbury, 2005

The Last Gift. – London : Bloomsbury, 2011

Gravel Heart. – London : Bloomsbury, 2017

Afterlives. – London : Bloomsbury, 2020

Nagroda Nobla w dziedzinie literatury 2021 - faworyci

Abdulrazak Gurnah nie był typowany szczególnie wysoko wśród tegorocznych kandydatów na noblistów, ale wpisuje się w przewidywania ekspertów. Dziennik „Dagens Nyheter” wysunął przypuszczenie, że w tym roku najważniejsze wyróżnienie literackie na świecie powinno trafić do autora (lub autorki) z Afryki. Tu najpoważniejszym kandydatem był Ngugi Wa Thiong’o. Wskazywano też na duże szanse innej czarnoskórej literatki, pochodzącej z Antiguy Jamaiki Kincaid.

Statystyki noblowskie są bezlitosne: dotychczas nagrodę Nobla w dziedzinie literatury otrzymało 81 proc. autorów pochodzących z Europy lub Ameryki Północnej. Najczęściej byli to Francuzi, Amerykanie oraz Brytyjczycy. Od kilku lat mówi się o tym, że przez to Nobel stał się nagrodą regionalną, uwzględnia się autorów pochodzących przede wszystkim z jednego kręgu kulturowego. Miało się to zmienić już w 2019, jednak ostatecznie Nobla otrzymali wówcza Peter Handke i Olga Tokarczuk (za rok 2018). Miało rok później, kiedy wyróżniono Amerykankę Louise Gluck. Eksperci wskazują, że najwyższy już czas na rewolucję. W 2018 roku zmieniono skład komitetu noblowskiego, do którego włączono ekspertów z zewnątrz, nawet kilkanaście osób, specjalizujących się w literaturze różnych obszarów językowych i kulturowych.

Członkini Akademii Szwedzkiej Anna Swaerd powiedziała, że temat reprezentatywności był w komitecie noblowskim wielokrotnie poruszany. I zadeklarowała, że doprowadzi do poszerzenia grona rozpatrywanych autorów.

Jacy twórcy spoza Europy i Ameryki Północnej mają szanse na nagrodę? Dziennik Dagens Nyheter podaje, że z Ameryki Łacińskiej mogą to być: Gloria Gervitz (Meksyk), Laura Restrepo (Kolumbia), Jamaica Kincaid oraz Maryse Conde (Karaiby). Afrykę reprezentują: Ngugi Wa Thiong’o (Kenia, jest typowany od lat), Mia Couto (Mozambik), Scholastique Mukasonga (Rwanda), Chimamanda Ngozi Adichie (Nigeria), a także Nuruddin Farah (Somalia).

Typowani autorzy z Bliskiego Wschodu to: Dawid Grosman (Izrael) oraz Adonis (Syria, poeta wskazywany od lat). Z Azji i Oceanii wymienieni zostali Salman Rushdie oraz Vikram Seth (Indie), Liao Yiwu oraz Yan Lianke (Chiny), Władimir Sorokin (Rosja), Haruki Murakami (Japonia, faworyt czytelników w zakładach bukmacherskich od lat), Ko Un (Korea Południowa), a także Gerald Murnane (Australia). Według bukmacherów faworytką w tym roku jest Francuzka Annie Ernaux.