Literatura nie dla idiotów? Jak wygląda czytelnictwo w Polsce?

Ostatnia wypowiedź Olgi Tokarczuk wstrząsnęła środowiskiem czytelniczym. Podczas festiwalu Góry Literatury noblistka stwierdziła, że literatura nie jest dla idiotów, a żeby zrozumieć pewne książki trzeba mieć kompetencje. Sprawdzamy więc, jak wyglądają wybory polskich czytelników.

Fot. Pexels

Oczywiste jest, że nie wszystko jest dla wszystkich. To naturalne, że czytelnicy sięgają po różnorodną literaturę. Niektóre książki nas znudzą, inne nie trafią do naszej wrażliwości, ale są też takie, których po prostu nie zrozumiemy. Wynika to z różnych powodów – od naszej wiedzy, doświadczeń życiowych, tematyki samej książki, różnic kulturowych, języka czy wieku. Trudno jednak powiedzieć, że Polacy zupełnie nie czytają! Jasno wskazują na to wybory czytelnicze Polaków ujawnione w ostatnich badaniach stanu czytelnictwa w Polsce.

Zakochani w kryminałach i romansach

Z każdym kolejnym rokiem zainteresowanie literaturą sensacyjno-kryminalną rośnie. W 2021 roku ten gatunek wybrało prawie 30% czytelników. Dominują powieści opowiadające o tajemniczych morderstwach, narcystycznych i genialnych detektywach, z pozoru zwyczajnych małych miasteczkach, które kryją mroczne sekrety. Niekoronowanym królem tego gatunku jest Remigiusz Mróz, który od trzech lat plasuje się na pierwszym miejscu najchętniej wybieranych autorów. Szczególną zainteresowaniem cieszą się jego thrillery prawnicze z cyklu o prawniczce Joannie Chyłce. O popularności tego gatunku świadczą jej liczne ekranizacje zrealizowane przez grupę TVN. Zresztą, w ostatnim czasie sporo mówi się o ekranizacji serii W kręgach władzy dla stacji Polsat, z kolei Player.pl do serialu zaadaptować ma Motylka Katarzyny Puzyńskiej. Innymi najchętniej wybieranymi przez Polaków autorami są między innymi Harlan Coben (Mów mi Win) oraz Stephen King (Później). 

Polacy chętnie sięgają również po literaturę obyczajową z romantycznym wątkiem w tle, po którą najczęściej sięgają kobiety. W 2020 roku szerokim echem odbiła się literatura erotyczna Blanki Lipińskiej oraz E.L. James, jednak z kolejnym rokiem zainteresowanie ich twórczością spadło. Chętnie wybierane autorki tego gatunku to np. Katarzyna Grochola i Danielle Steel. Co ciekawe, sporym zainteresowaniem cieszy się twórczość Laily Shukri, której powieści często opierają się na historiach kobiet będących w związkach z muzułmanami. Niedawno premierę miała najnowsza powieść autorki — Perska wytrwałość, będąca kolejnym tomem z cyklu Perska miłość.

Mimo to najczęściej wybieranymi powieściami są te polskich autorek, opowiadające o codziennym życiu zwyczajnych kobiet, które pragną odmienić swój los. Tutaj również często przewija się wątek tajemnicy lub kryminalnej zagadki. W tym gatunku chętnie wybierana jest twórczość Magdaleny Witkiewicz, Krystyny Mirek czy Edyty Świątek. Z zagranicznych autorów wyróżniają się Nicolas Sparks, Jojo Moyes oraz Kristin Hannah.

Nie tylko fikcja!

Podium najchętniej wybieranych gatunków literackich zamyka… reportaż i literatura non-fiction! Prym wiedzie tutaj literatura faktu, wspomnienia i narracje biograficzne dotyczące XX wieku. W czołówce znajdują się takie tytuły jak Dymy nad Birkenau czy Zdążyć przed Panem Bogiem. Polacy coraz częściej wracają również do czasów PRL-u (Dziennik z Internowania; Ekstaza. Lata 90. Początek). W ramach tego gatunku wymienić można również reportaże i książki podróżnicze (Z Miłości? To współczuję. Opowieści z Omanu; Zrób sobie raj; Dotyk Afryki. Opowieści podróżne).

Istotne miejsce na polskich półkach zajmują poradniki, szczególnie te, które dotykające tematyki psychologicznej, które radzą jak kontrolować emocje, myśli, a nawet podświadomość. Jedyną książką, która w 2021 roku zdobyła masowe zainteresowanie, była Potęga podświadomości Josepha Murphy’ego.

Coś z wyższej półki

Badania dotyczące czytelnictwa wskazują, że czwartym najczęściej wybieranym gatunkiem jest tzw. literatura wysokoartystyczna. Jest to szeroko pojęta literatura piękna (powieści, opowiadania, poezja, dramat, powieść biograficzna), która unika schematów, wyróżnia się stylem, a także stawia na oryginalność formalną oraz tematyczną. Nierzadko są to pozycje, które zdobyły nominacje do prestiżowych nagród literackich. 

Z danych wynika jednak, że zainteresowanie tym typem literatury, w porównaniu do zeszłego roku (14%), zmalało – obecnie jest to 9% czytelników. Największą popularnością cieszy się Olga Tokarczuk, której najnowsza powieść Empuzjon ukazała się w czerwcu tego roku. Nagroda Nobla i ekranizacja jednej z jej powieści niewątpliwie przyczyniły się do wzrostu popularności autorki. Z innych poczytnych autorów można wymienić np. Szczepana Twardocha. Jeśli chodzi o klasykę oraz literaturę dawniejszą, to wyraźnie ograniczają się one do kanonu lektur szkolnych.

Czy Polacy czytają fantasy?

Jedynie 9% ogółu czytelników deklaruje lekturę tego typu literatury. Najchętniej wybierany jest on przez młodzież. Królem tego gatunku pozostaje Stephen King, chociaż również jego twórczość w tym roku straciła nieco na zainteresowaniu. W kontekście polskiej fantastyki wymienić trzeba oczywiście Stanisława Lema. Zainteresowanie jego twórczością miało zapewne związek z 100 rocznicą urodzin pisarza.

Na popularności nie traci również Andrzej Sapkowski (seria Wiedźmin) czy Frank Herbert (Diuna). Warto zauważyć, że w przypadku obu wspomnianych pisarzy, w niedawnym czasie miejsce miały ekranizacje ich powieści. Cykl książek o Wiedźminie zaadaptowany został przez platformę Netflix do serialu, a obecnie trwają prace nad 3 sezonem produkcji. Tymczasem Diuna w 2021 kolejny raz trafiła na ekrany kin, a obecnie twórcy nowej adaptacji planują realizację 2 części filmu.

Powrót do przeszłości?

Powieść historyczna – w tym typie literatury zawierają się zarówno klasyczne powieści historyczne, ale też współcześnie pisane powieści obyczajowe, które wprowadzają wątki oraz tło historyczne. Najczęściej wybierane pozycje to te dotykające czasów II wojny światowej. Na pierwszy plan wysuwają się te inspirowane prawdziwymi historiami osób, które przeżyły obozy zagłady.

W 2021 roku najpoczytniejszą powieścią była Położna z Auschwitz Magdy Knedler. Na popularności nie traci również twórczość Heather Morris (Tatuażysta z Auschwitz), a głośnym debiutem była powieść Narzeczona Nazisty Barbary Wysoczańskiej. Wśród wybieranych książek z gatunku fikcji historycznej znajduje się także m.in. powieść Harda autorstwa Elżbiety Cherezińskiej.

Stan czytelnictwa w Polsce

Liczb nie oszukamy. Zdecydowanie więcej Polaków jako sposób spędzania wolnego czasu, zamiast czytania, wybiera filmy i seriale. W 2021 roku jedynie 38% Polaków sięgnęło po książkę. Patrząc na statystyki, kosztem umacniania się literatury gatunkowej, szczególnie kryminałów, na znaczeniu traci współczesna literatura piękna oraz klasyki. Kobiety najczęściej wybierają obyczaj, a w literaturze non-fiction króluje XX wiek i poradniki.

Nastoletni czytelnicy zazwyczaj wskazują klasykę oraz literaturę dawniejszą ze względu na obowiązujący kanon lektur. Młodzież rzadko sięga po artystyczną beletrystykę oraz reportaże. Starsi czytelnicy natomiast, szczególnie po 70 roku życia, najczęściej wybierają klasykę oraz literaturę obyczajową.